این مقاله نیازمند ویکی‌سازی است. لطفاً با توجه به راهنمای ویرایش و شیوه‌نامه، محتوای آن را بهبود بخشید.

یادبود ملی کوه راشمور، پارک و یادبود ملی در داکوتای جنوبی آمریکا، چهرهٔ چهار تن از مشهورترین رئیسان جمهور آمریکا تندیس‌گری بر روی سنگ خارا در مقیاس بزرگ، (از راست به چپ) آبراهام لینکلن، تئودور روزولت، توماس جفرسون و جرج واشینگتن

مجسمه‌سازی، تندیسگری یا پیکرتراشی هنر همگذاری یا ریخت دادن به اشیا است و ممکن است در هر اندازه یا با هر سازمایه‌ای (مصالحی) یا تکنیکی انجام گیرد.

به فراورده‌های این هنر تندیس، پیکره یا مجسمه گفته می‌شود. هر پیکر سه بعدی که به منظور دارا بودن یک بیان هنری آفریده شده را می‌توان تندیس نامید.

هر شکل‌دادنی مجسمه‌سازی نیست بلکه باید در ورای آن، یک فکر، خلاقیت یا یک نوآوری وجود داشته باشد.

مجسمه‌سازی و مذهب

یونانیان، خدایان متعدد خود را به صورت مجسمه در معابد خود قرار می‌دادند و آن‌ها را پرستش می‌نمودند. مجسمه‌های سنگی و برنزی بیشماری نیز از قهرمانان خود در میدان‌ها و معابر عمومی می‌گذاشتند.

مصریان عقیده داشتند که روح هر انسانی پس از مرگ به این جهان برمی‌گردد و برای اینکه آن روح سرگردان نشود مجسمه‌هایی از سنگ یا برنز یا چوب یا گچ می‌ساختند و در مکان‌های امنی قرار می‌دادند و چون آن مجسمه‌ها کاملاً شبیه اشخاصی که مرده بودند ساخته می‌شد به عقیدهٔ آنان روح به آسانی می‌توانست در آن‌ها جای گیرد. افزون برآن مصریان نیز خدایان خود را به صورت موجوداتی در سنگ یا برنز مجسم می‌کردند و در معابدشان قرار می‌دادند.
ایرانیان پیش از اسلام، دارای مذهبی بودند که به توحید خیلی نزدیک بود. هرودت که ایرانیان دوره هخامنشی را به هم میهنان خود در کتابی با عنوان «تاریخ» معرفی نموده تعجب می‌کند از اینکه ایرانیان برای خدایان خود معبد و مجسمه‌ای نمی‌سازند و می‌گوید آن‌ها برای انجام آیین‌های مذهبی خودشان روی بلندی‌ها می‌روند و خداوند خود را به این طریق پرستش می‌کنند.

مجسمه‌سازی در ایران

ایرانیان که در تمام رشته‌های هنری تزئین سنگتراشی، منبت‌کاری و غیره مهارت فوق‌العاده به خرج داده‌اند در فن مجسمه‌سازی علاقهٔ زیاد از خود نشان نداده‌اند و این بی‌علاقه‌گی به ساخت مجسمه، در برخی ادوار تاریخی پیش از اسلام و در دوران اسلامی همچنان ادامه داشته‌است.

مجسمهٔ مکشوفی آیاپیر در شمی (از نواحی ایذه) بزرگترین مجسمه‌ای است که تاکنون در خاک ایران پیدا شده، و تنها مجسمهٔ برنزی بزرگی است که از دوران‌های قدیم ایرانیان به یادگار باقی‌ مانده‌است؛ ولی مجسمه‌های کوچک خصوصاً از عهد اشکانیان و ساسانیان در کشور ما زیاد ساخته شده و تمام خصوصیات پیکرتراشی ایران نیز در این مجسمه‌های کوچک دیده می‌شود. با این حال مجسمهٔ بزرگی از «اوتان» پادشاه «الحضر» از مرمر تراشیده‌اند و اکنون در موزهٔ موصل محفوظ است و۲۲۰ سانتیمتر ارتفاع دارد و حال اینکه ارتفاع مجسمه آیاپیر از ۱۹۰ سانتیمتر تجاوز نمی‌کند. می‌گویند یکی از خصایص پیکرتراشی ایرانیان در عهد اشکانیان این بود که مجسمه را از مقابل می‌تراشیدند و به آن حرکت نمی‌دادند. مثلاً اگر مجسمهٔ مرمری را که از دورهٔ اشکانیان است و امروز در موزهٔ موصل محفوظ است با مجسمهٔ دیسک‌انداز، کار «مایرون» مجسمه‌ساز معروف یونان در قرن پنجم پیش از میلاد مقایسه کنیم اختلاف زیاد میان آن دو مجسمه مشاهده می‌نماییم. در مجسمهٔ دیسک‌‌انداز یک پا عقب‌تر از پای دیگر قرار داده شده و کمر به طرف جلو خم شده و دست یکی به طرف عقب و یکی به طرف جلو به حرکت درآمده است.

در مجسمه «اوتال» پادشاه الحضر پای چپ فقط کمی جلوتر از پای راست قرار داده شده و کفش‌ها کاملاً شبیه به کفش‌های مجسمه آیاپیر است. پادشاه الحضر نیز مانند امیر شمی شلوار بلندی بر تن کرده که تا زانویش می‌رسد و روی قبا کمربندی بسته تا شمشیر خود را به آن آویزان کند ولی کمربند کمی پایین‌تر از حد معمول بسته شده. شاید شمشیر سنگینی کرده و آن را پایین آورده.

«اوتال» دست چپ خود را روی قبضه شمشیر گذاشته و این عادتی است که حتی در عصر حاضر نیز دیده می‌شود؛ ولی دست راست خود را کاملاً بلند کرده مانند اینکه صحبت می‌کند و با این حال دهان او بسته‌است. روی قبا لباده بلندی بر تن پادشاه الحضر دیده می‌شود که آستین‌های بلندی دارد کلاه وی شباهتی به کلاه درویشان در عصر حاضر دارد. این کلاه نیز با کمال سلیقه و مهارت با نقوش زیبایی برجسته مزین گردیده.

«اوتال» سبیل‌های پرپشت و ریش نسبتاً بلندی دارد و موهای بلندش از زیر کلاه بیرون آمده‌است. میان این مجسمه با مجسمه آیاپیر شباهت زیاد وجود و فقط لباس آن متفاوت است.

در موزه بغداد نیز سر مجسمه‌ای از سنگ آهکی به اندازهٔ طبیعی تراشیده شده که تمام خصوصیات پیکر تراشی عهد اشکانی را که در مجسمه «اوتال» دیده می‌شود دربردارد. در این مجسمه حرکت دیده نمی‌شود ولی احساسات او را می‌توان حدس زد ریش و سبیل او بسیار منظم تراشیده شده و شانه زده‌است. موهای سرش مانند موهای نقوش برجستهٔ عهد هخامنشی مجعد است و مثل این است که از زیر دست آرایشگری بیرون آمده باشد.

این دومین مجسمه‌ای است که از الحضر بدست آمده ولی مجسمهٔ دیگری نیز در همین محل پیدا شده‌است که امروز در موزهٔ بغداد است و سر یکی از پادشاهان اشکانی را نشان می‌دهد کلاه این پادشاه همان است که روی سکه‌های اشکانی دیده می‌شود و از سوی دیگر شباهت زیاد به کلاه «اوتال» پادشاه الحضر دارد ریش و سبیل وی نیز با کمال دقت تراشیده شده.

این سه مجسمه که خارج از ایران هستند بانضمام مجسمه بزرگ آیاپیر کاملاً خصوصیات هنر پیکر تراشی ایرانیان در عهد اشکانی را بما نشان می‌دهند و آن را از دوره‌های دیگر متمایز می‌نمایند ولی برای تکمیل این خصوصیات مجسمه دیگری را که آن نیز در موزه بغداد است و در الحضر پیدا شده نشان می‌دهیم.

این مجسمه نیز ۲۰/۲ متر ارتفاع دارد و از مرمر ساخته شده و صاحب آن «سناترک» پادشاه الحضر است. موهای این شخص مانند موهای آیاپیر شمی با نواری بسته شده و در طرفین صورت آویزان است. وی نیز مانند «اوتال» پادشاه الحضر دست راست خود را بلند کرده و در دست چپ به جای شمشیر، یک برگ زیتون یا خرما که علامت صلح است بر دست دارد. لباس و کمر او که دارای تزئینات فراوان است شباهت زیاد به لباس سفرای کبار کشورهای کنونی دارد. شلوار او بلند است و چین دارد بدون شک شلوار بلند چین دار که چیزی شبیه به شلوار مردم امروزی در آذربایجان غربی می‌باشد در زمان اشکانیان بسیار معمول بوده‌است. «سناترک» نیز مانند امیر شمی گردن بندی برگردن و گوشواره‌ای بر گوش دارد. در بالای سر او پیکر عقابی دیده می‌شود که بال‌هایش را گسترده و این عقاب ما را دربارهٔ کلاه که بر سر بعضی از صاحب منصبان عالی‌مقام عهد ساسانی دیده می‌شود روشن می‌نماید.

از همهٔ این مجسمه‌ها عجیب‌تر مجسمهٔ دو متری است که در سنگ آهکی تراشیده شده و از الحضر بدست آمده و امروز در موزهٔ موصل محفوظ است. این مجسمه یکی از افسران عالی رتبهٔ اشکانیان را نشان می‌دهد که دست چپ را روی قبضهٔ شمشیر قرار داده و دست راست را بلند کرده‌است و از این جهت شباهت به «اوتال» پادشاه الحضر پیدا می‌کند. دست راست تمام مجسمه‌ها بالا است و شاید به علامت احترام یا سلام باشد. شلوار این افسر کاملاً شبیه به شلوار آیاپیر شمی است و چین فراوان دارد ولی شنلی که بر دوش خود انداخته و در سمت راست سینه بوسیلهٔ تکمه آن را بسته شباهت به لباس رومی‌ها دارد. تنها نقصی که این مجسمه دارد این است که ریش او کوتاه است.

صدر اعظم خشایارشا در حال عرض گزارش به حضور شاهنشاه _ نقش نیم برجسته از سنگ که در تخت جمشید پیدا شده و اکنون در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود
مجسمهٔ دو متری که در «الحضر» پیدا شده و در موزهٔ موصل محفوظ است. این مجسمه یکی از افسران عالیرتبه اشکانیان را نشان می‌دهد

تمام این مجسمه‌ها از الحضر بدست آمده و الحضر یکی از پایتخت‌های قدیم ایران در عهد اشکانیان است که روی فرات قرار گرفته و چون در سر حد ایران و روم بود چندین بار بوسیلهٔ رومی‌ها خراب شده و اکنون خرابه‌های آن برپا است.

در دوره ساسانیان نیز مانند دو دورهٔ تاریخی اشکانی و هخامنشی علاقه به پیکر تراشی در کشور ما چندان زیاد نبود. با اینکه نمونه‌های کوچکی از مجسمه‌های ساخته شده در آن زمان وجود دارد که، نشان می‌دهد استعداد پیکر تراشی در نهاد هنرمندان ایرانی به صورت خفته بود، ولی به دلایلی که در گفتار پیش ذکر شد علاقه به ایجاد آن نداشته‌اند.

تمام خصایص مجسمهٔ آیاپیر در نیم‌تنه یکی از پادشاهان ساسانی که در یک مجموعهٔ خصوصی حفظ شده دیده می‌شود.

هنگامی که این پیکر نیم تنه، ساخته شد (اواخر دوره ساسانی) هنوز مانند عهد اشکانی داشتن موهای زیاد که از طرفین روی شانه می‌افتاده معمول بوده و حتی به حجم آن اضافه شده‌است. آیا باید تصور کنیم که امرا و بزرگان عهد ساسانی موهای بلند داشته و آن را روی شانه‌های خود می‌انداختند؟ احتمالاً میان بعضی از امرای ساسانی ریش کوسج (ریش بزی) معمول بوده. بزرگان کشور گردنبندهای مروارید برگردن می‌انداختند و این کار در عهد اشکانیان معمول بوده‌است.

تاج سلاطین ساسانی شکل‌های عجیب و غریب به خود می‌گرفت طرفین آن به صورت بال پرندگان یا شاخ حیوانات درمی‌آمد و در بالای پیشانی ماه و ستاره‌ای قرار داشت و گوی بزرگی در بالای آن جای می‌گرفت

معروفترین مجسمهٔ عهد ساسانیان پیکر شاپور دوم واقع در غار معروف در درهٔ شاپور است. این مجسمه از اندازهٔ معمولی بزرگتر است؛ و در قرن‌های اخیر بر زمین افتاده بود. اخیراً آن را روی پاهای بتونی قراردادند ولی اینطور به‌نظر می‌رسد که وقتی بر زمین افتاده بود زیبایی بیشتری داشت چون ساق پاهای آهنی و بتونی با قامت شاپور تناسب زیاد ندارد.
مجسمه‌سازی هم‌زمان با تکنولوژی پیشرفت کرده و در حال حاضر گروه‌هایی در ایران و جهان با پرینتر سه بعدی و طراحی کامپیوتری، مجسمه‌سازی را به روشی بسیار سریع تر انجام می‌دهند.

نگارخانه

• 
  

  

  
  

  
  

  ایران
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  مصر
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  عراق (آشوری‌ها)
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  یونان
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  روم
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  چین
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  ژاپن
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  هند
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  بنین
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  ویتنام
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  پرو
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  آمریکا
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  تندیس‌گری هنر گوتیک
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  تندیس‌گری هنر هلنیک
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  تندیس‌گری دوران بیزانس
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  تندیس‌گری دوران رنسانس
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  تندیس‌گری دوران منرسیم (تکلف‌گرایی)
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  تندیس‌گری باروک
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  تندیس‌گری نئوکلاسیسیسم
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  تندیس‌گری مدرنیسم
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  تندیس‌گری اسلامی
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  آرامگاه مجسمه‌ساز Břetislav Benda و همسرش BOHUMIL Benda در گورستان Vyšehrad
  

  
  

  
  

منابع

• بهنام، عیسی. «مجسمه‌سازی درایران باستان». دوره۱، ش ۱۰ (مرداد۴۲): ۶–۹، تصویر


• Boucher, Bruce, Italian Baroque Sculpture, 1998, Thames & Hudson (World of Art), ISBN 0-500-20307-5
  


• 
  Blunt Anthony, Artistic Theory in Italy, 1450–1660, 1940 (refs to 1985 edn), OUP,


• 
  Boardman, John ed. , The Oxford History of Classical Art, 1993, OUP, ISBN 0-19-814386-9
  


• Burnett, Andrew, Coins; Interpreting the Past, University of California/British Museum, 1991, ISBN 0-520-07628-1
  


• Calkins, Robert G. ; Monuments of Medieval Art, Dutton, 1979, ISBN 0-525-47561-3
  


• Cherry, John. The Holy Thorn Reliquary, 2010, British Museum Press (British Museum objects in focus), ISBN 0-7141-2820-1
  


• 
  Cook, R.M., Greek Art, Penguin, 1986 (reprint of 1972), ISBN 0-14-021866-1
  


• Dodwell, C. R. , Anglo-Saxon Art, A New Perspective, 1982, Manchester UP, ISBN 0-7190-0926-X
  


• 
  Frankfort, Henri, The Art and Architecture of the Ancient Orient, Pelican History of Art, 4th ed 1970, Penguin (now Yale History of Art), ISBN 0-14-056107-2
  


• Harle, J.C. , The Art and Architecture of the Indian Subcontinent, 2nd edn. 1994, Yale University Press Pelican History of Art, ISBN 0-300-06217-6
  


• Henderson, George. Gothic, 1967, Penguin, ISBN 0-14-020806-2
  


• Henig, Martin (ed), A Handbook of Roman Art, Phaidon, 1983, ISBN 0-7148-2214-0
  


• 
  Paine, Robert Treat, in: Paine, R. T. & Soper A, The Art and Architecture of Japan, 3rd ed 1981, Yale University Press Pelican History of Art, ISBN 0-14-056108-0
  


• 
  Hugh Honour and John Fleming, A World History of Art, 1st edn. 1982 (many later editions), Macmillan, London, page refs to 1984 Macmillan 1st edn. paperback. ISBN 0-333-37185-2
  


• Howgego, Christopher, Ancient History from Coins, Routledge, 1995, ISBN 0-415-08993-X
  


• 
  Kitzinger, Ernst, Byzantine art in the making: main lines of stylistic development in Mediterranean art, 3rd–7th century, 1977, Faber & Faber, ISBN 0-571-11154-8 (US: Cambridge UP, 1977)


• Olson, Roberta J.M. , Italian Renaissance Sculpture, 1992, Thames & Hudson (World of Art),


• 
  Rawson, Jessica (ed). The British Museum Book of Chinese Art, 2007 (2nd edn), British Museum Press, ISBN 978-0-7141-2446-9
  


• Piotrovsky M.B. and Rogers, J.M. (eds), Heaven on Earth: Art from Islamic Lands, 2004, Prestel, ISBN 3-7913-3055-1
  


• Robinson, James, Masterpieces of Medieval Art, 2008, British Museum Press, ISBN 978-0-7141-2815-3
  


• Sandars, Nancy K. , Prehistoric Art in Europe, Penguin (Pelican, now Yale, History of Art), 1968 (nb 1st edn. ; early datings now superseded)


• Sickman, Laurence, in: Sickman L & Soper A, "The Art and Architecture of China", Pelican History of Art, 3rd ed 1971, Penguin (now Yale History of Art), LOC 70-125675


• Smith, W. Stevenson, and Simpson, William Kelly. The Art and Architecture of Ancient Egypt, 3rd edn. 1998, Yale University Press (Penguin/Yale History of Art), ISBN 0-300-07747-5
  


• 
  Snyder, James. Northern Renaissance Art, 1985, Harry N. Abrams, ISBN 0-13-623596-4
  


• Strong, Donald, et al. , Roman Art, 1995 (2nd edn.), Yale University Press (Penguin/Yale History of Art), ISBN 0-300-05293-6
  


• Williams, Dyfri. Masterpieces of Classical Art, 2009, British Museum Press, ISBN 978-0-7141-2254-0
  

جستارهای وابسته

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ مجسمه‌سازی موجود است.

• حجم‌سازی


• هنرهای تجسمی